Tržište duhana i duhanskih i nikotinskih proizvoda u BiH suočava se s brojnim izazovima, o čemu su se krajem septembra na Jahorini mogli upoznati učesnici radionice na kojoj je bilo oko 60 predstavnika institucija za nadzor nad tržištem.
Treća po redu edukacija održana je kako bi se prisutni što bolje upoznali sa različitim aspektima i izazovima ovog tržišta, ali i sa novim kategorijama proizvoda, jer pored agencija za sprovođenje zakona, kao što su Državna agencija za istrage i zaštitu (SIPA), Uprava za indirektno oporezivanje (UIO) BiH i Granična policija BiH, i ovi organi svojim terenskim radom daju jaku podršku borbi protiv crnog tržišta.
Crno tržište duvana i duvanskih proizvoda u BiH, treba naglasiti, ostaje izazov zbog više faktora. Među ključnim uzrocima su nedovoljna koordinacija između entiteta i nadležnih institucija, nedostatak preciznih propisa i regulativa koje bi se usmjerile na suzbijanje ilegalne trgovine, te prilagođavanje zakona novim oblicima trgovine, uključujući i online platforme.
Na radionici su predstavljeni i ključni rezultati istraživanja Agencije za ispitivanje javnog mnjenja IPSOS, koje je sprovedeno 2023. godine. Recimo, ovo istraživanje je pokazalo da je ilegalna potrošnja duvanskih proizvoda i dalje izuzetno visoka i iznosi velikih 35 odsto.
Istraživanje pokazuje i da se na tržištu BiH primjećuje velika indikacija rasta potrošnje ilegalnih cigareta. Volumen ilegalnih cigareta je u godini dana narastao više od četiri puta. Ilegalne cigarete koje su locirane na našem tržištu su cigarete s markicom sa Kosova ili cigarete bez ikakve poreske markice. Ovo ukazuje da šverceri i dalje aktivno djeluju i nalaze različite kanale, bez obzira na kontinuirane aktivnosti agencija (prvenstveno SIPA, UIO i GP) na suzbijanju kriminala, šverca i crnog tržišta.
Pritom, treba naglasiti da se prosječna cijena nelegalnih cigareta približava cijeni legalnih i iznosi 4,3 KM.
Pijaca je, pokazuje istraživanje, i dalje glavni kanal za kupovinu ilegalnih cigareta, što ne znači da se prodaja više ne odvija putem interneta, odnosno društvenih mreža i platformi za trgovinu robom i uslugama, samo se nakon pandemije kovida 19 fokus prodaje vratio na pijace.
Istraživanje, osim toga, pokazuje da je na tržištu BiH izuzetno velika potrošnja ilegalnog rezanog duvana, te iznosi visokih 30,9 odsto u ukupnoj potrošnji duvanskih proizvoda.
Iako se procjenjuje da je u 2023. godini ukupna potrošnja ilegalnog rezanog duvana bila 2.019 tona, što je 11 odsto manje nego u 2022. godini, to je i dalje 13 odsto više u odnosu na 2021. godinu i skoro 23 odsto više u odnosu na 2020. godinu.
Pritom, prema udjelu među pušačima rezanog duvana, njih 97 odsto se odlučuje za ilegalni rezani duvan. Ilegalni rezani duvan konzumenti u najvećoj mjeri nabavljaju preko neregularnih kanala, a najveći dio kupovine otpada na pijacu (oko 50 odsto pušača rezanog duvana), ali i od uličnih prodavaca i poznanika, odnosno prijatelja.
Tokom pomenute edukacije, prisutni su dobili uvid i u nove kategorije duvanskih i nikotinskih proizvoda bez sagorijevanja, odnosno e-cigarete, grijane duvanske proizvode i nikotinske vrećice.
Ti proizvodi su, upravo zbog izostanka procesa sagorijevanja prilikom korištenja, prema svjetskim naučnim istraživanjima, potencijalno manje štetni od cigareta i mogu biti efikasni za prestanak pušenja, što sve veći broj zemalja koristi kako bi podstaklo pušače klasičnih cigareta na te alternativne proizvode.
Manju štetnost i efikasnost tih proizvoda u prestanku pušenja je potvrdilo i istraživanje iza kojeg stoji “Cochrane”, globalna nezavisna mreža istraživača u području zdravlja, koja radi tako da stručnjaci – istraživači upoređuju sve svjetske relevantne i recentne studije na određenu zdravstvenu temu i donose nezavisni zaključak koji se objavljuje u “Cochrane” biblioteci, tj. zbirci, odnosno bazi podataka koja pruža visokokvalitetne, nezavisne dokaze koji podržavaju donošenje odluka u zdravstvenoj zaštiti.
Za službenike institucija koji nadziru tržište bila je važna i edukacija na temu razlike između nikotinskih vrećica i snusa, jer se u javnosti često miješaju te dvije kategorije, te se dobija utisak da su obje prisutne na tržištu BiH. Činjenica je pak da je snus, odnosno duvanske vrećice za oralnu upotrebu, zabranjen proizvod širom EU, ali i u BiH, te su dostupne samo u Švedskoj.
Nikotinske vrećice su, pak, sasvim druga kategorija proizvoda. Ne sadrže duvan i proizvod su koji se svrstava u proizvode s potencijalom smanjene štetnosti u odnosu na tradicionalne cigarete. Upravo one su primjer proizvoda nove generacije bez sagorijevanja duvana, koji mogu imati važnu ulogu u borbi protiv pušenja, a po mnogima su i vid pomoći, koji djeluje kod smanjenja, ali i potpunog prestanka pušenja.
Na radionici su predstavljene i javne zdravstvene strategije zemalja koje žele da ubrzaju borbu protiv pušenja. Ključnu ulogu u tome imaju strategije smanjenja štete od duvana, kojim se odrasli pušači koji na drugi način ne mogu prestati pušiti prebacuju upravo na nove proizvode kod kojih nema sagorijevanja, odnosno na grijane duvanske proizvode, e-cigarete i nikotinske vrećice.
Kao najbolji primjeri zemalja koje postižu najbolje rezultate su Švedska, koja je jedna od najuspješnijih država u borbi protiv pušenja i koja će ove godine jedina u svijetu postići cilj od manje od pet odsto populacije koja puši cigarete, a tu spada i Velika Britanija, te Francuska. I brojne druge zemlje širom svijeta podstiču upotrebu proizvoda bez sagorijevanja kod odraslih pušača, a tu spadaju i Novi Zeland, SAD, te Japan, pišu nezavisne.
