Uloga koju su Muslimani odigrali u Drugom svjetskom ratu bila je od presudne važnosti za pobjedu nad fašizmom i tek je masovnim pristupanjem širokih muslimanskih masa Narodnooslobodilačkoj borbi Titov pokret stekao onu odlučujuću snagu potrebnu da izdejstvuje pobjedu. Ova historijska istina polako postaje dio općeprihvaćenog znanja, a pisanje cijelog niza savremenih historičara pomoglo je da se razobliči mit o tome kako su Muslimani tokom Drugog svjetskog rata bili „prirodni saveznici okupatora“.
U procesu jačanja NOP-a veliku ulogu odigrali su, među ostalim, muslimanski vjerski prvaci, a učešće imama u NOB-u još uvijek je nedovoljno istražen historijski fenomen, ali fenomem o kojem danas postoji jasna svijest. Osim imama i drugih vjerskih muslimanskih velikodostojnika, koji su otvoreno podržavali partizanski pokret i Muslimana koji su kao deklarirani komunisti i članovi KPJ pristupili NOP-u, borbu protiv fašizma snažno su podržali i oni koji su nominalno učestvovali u stvaranju kvislinških država na tlu Jugoslavije, kakva je, u čemu se slažu historičari, bila Nezavisna Država Hrvatska.
Rođen u Glamoču, u poznatoj krajiškoj porodici, Sulejman Filipović bio je čovjek čije će djelovanje i politički svjetonazori snažno oblikovati historiju Bosne i Hercegovine, a njegova odluka da pristupi NOP-u bila je ključna u partizanskom izvojevanju niza pobjeda koje će klatno ratne sreće sudbinski okrenuti na stranu NOB-a. Sulejman Filipović do izbijanja Drugog svjetskog rata bio je karijerni vojnik i oficir, pedantan i odgovoran organizator i čovjek koji je sticao poštovanje radom i disciplinom, što je u jednu ruku bilo u kontradikciji sa njegovom mladalačkom revolucionarnom prirodom zbog koje je bio proganjan i hapšen.
Početak rata dočekao u domobranskoj uniformi
Taj revolucionarni duh mladalačkih ideala bio je motor koji će pokrenuti Sulejmana Filipovića da od samog početka rata počne stvarati žive kontakte sa pripadnicima NOP-a, kaže historičar Dino Dupanović podsjećajući da je takve aktivnosti nastavio sprovoditi i u vrijeme kada je bio visoki domobranski oficir stacioniran u Tuzli.
„Sulejman Filipović je i prije početka Drugog svjetskog rata bio čovjek revolucionarnog duha, pa je zbog svojih ideja i zastupanja uhapšen od strane Austro-ugarskih vlasti 1914. godine. Nakon završetka Prvog svjetskog rata postaje časnik Jugoslavenske kraljevske vojske. Početak Drugog svjetskog rata dočekao je u domobranskoj uniformi, međutim njegovu orijentaciju teško je definisati s obzirom da je već od početka imao kontakte s NOP-om, dok se nalazio na čelu Tuzlanske brigade“.
Pišući o ulozi Muslimana u Drugom svjetskom ratu britanski historičar Mrko Attila Hoare bilježi kako je Sulejman Filipović bio velika poltička figura, a njegova odluka da pristupi partizanskom pokretu bila je odlučujuća da NOP oslobodi Tuzlu. I poslije toga Filipović je igrao važnu ulogu u NOP-u i historija bilježi da je imao velikog uticaja na Tita, uz čiju je pomoć uspio nametnuti ideju o Bosni i Hercegovini kao nezavisnoj republici, ravmopravnoj ostalim jugoslovenskim državama.
Pored toga, za razliku od velikog broja drugih muslimanskih vojnih komadanata i istaknutih političkih figura tog vremena, koji su često mijenjali strane Filipović nikada nije interesno lavirao i od trenutka kada je pristupio NOP-u ostao je vjeran cilju njihove borbe.
„Pukovnik Sulejman Filipović iz Domobrana bio je ugledni muslimanski zagovornik NOP-a, koji je kao komadant 8. domobranske regimente na koncu prebjegao u partizane zajedno sa 70 oficira početkom oktobra 1943. u akciji koja je omogućila partizanima da oslobode Tuzlu. Ova politička i vojna pobjeda bila je ključni momenat masovnom pristupanju Muslimana u NOP. Iako je Filipović u jednom trenutku pregovarao o svom prebjegu i prirodi njihove saradnje poslije samog čina postao je veoma lojalan u podržavanju vodstva NOP-a i nije se, za razliku od mnogih drugih, sukobio s njima zbog komunističke politike“, jasan je Hoare.
Priznavanje muslimanske nacije
Po Hoareovom mišljenju Filipović je odigrao i značajnu ulogu u neformalnom priznavanju Muslimana kao ravnopravne nacije najviše svojim zalaganjem da se status Bosne i Hercegovine definiše kao jednakopravan ostalim republikama. Tom je intervencijom, kako to vidi Hoare, spasio Muslimane od nestanka sa historijske pozornice Drugog svjetskog rata.
„S druge strane Filipović je odigrao značajnu ulogu u diskusijama o nacrtu deklaracije drugog zasjedanja AVNOJ-a u novembru 1943 kada je intervenisao i sugerisao da se nacionalna ravnopravnost u AVNOJ-u ne odnosi samo na jednakost pet priznatih jugoslovenskih nacija (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, I Crnogorci) nego da to bude šest jugoslovenskih republika (Srbija, Hrvatska, Slovenija, makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina). Na taj način Filipović je osigurao de facto priznavanje Muslimana u novoj državi“.
Kada je riječ o sticanju bosanske državnosti Dupanović kao najzaslužnije političke figure pominje Avdu Humu i Rodoljuba Čolakovića, koji su se u ključnom trenutku suprotstavili inicijativi srbijanskih komunista da se Bosna i Hercegovina definira kao pokrajina.
„Ako bi se morali istaknuti nečiju ulogu u oblikovanju bosanske državnosti i uticaju koji je ostvaren na Tita, onda bi to sasvim sigurno bili Avdo Humo i Rodoljub Čolaković. Tadašnje političko rukovodstvo predvođeno Milovanom Đilasom, Sretenom Žujevićem i Mošom Pijadom bilo je naklonjeno ideji da Bosna i Hercegovina u budućoj Jugoslavenskoj državi ima status pokrajine. Ključnu ulogu, pored Tita koji je, jasno i donijeo posljednju odluku sa svoje sada već čuvene četiri rečenice, imali su navedeni Humo i Čolaković. Ne treba zaboraviti da je tom prilikom na strani bosanske delegacije bio i Edvard Kardelj“.
I Dupanović jasno stoji na stanovištu da je u tom procesu Sulejman Filipović odigrao važnu ulogu, a Tito je sasvim ispravno procjenjivao da je Filipović najznačajnija figura koja će motivirati muslimanske mase da se priključe partizanskom pokretu. Ipak, objašnjava, najvažniju ulogu u pregpovorima o statusu Bosne i Hercegovine imali su „stari članovi partije“ poput Hume i Čolakovića.
„Međutim, tu ne treba zaboraviti niti ulogu Sulejmana Filipovića. Iako, Filipović nije direktno pregovarao s Titom, on je ipak s još nekim drugim komunistima iz okoline Tuzle dobio poziv da se pojavi u centralnoj Bosni. Kredibilitet da pregovaraju s Titom imali su samo članovi koji su od početka bili u redovima Partije. Filipović je tek trebao da se dokazuje, što je on kasnije i učinio, iako je imao nekih zasluga kada je obavijestio Tita preko Hume da se sprema ofanziva na Partizane, poznata kao Druga neprijateljska ofanziva. Tito je bio svjestan da je uticaj Filipovića koji je početkom oktobra 1943. godine prešao na stranu NOVJ bio itekako velik“.
Žrtva antikomunističke propagande
O važnosti Filipovićeve uloge u NOP-u najviše govori činjenica da je uskoro pri pristupanju partizanima počeo obnašati niz veoma važnih, odgovornih i bitnih funkcija i da je postao blizak Titov saradnik. Dupanović kaže da je zbog svojih zasluga „i biran na Drugom zasjedanjju AVNOJ-a u nacionalni komitet oslobođenja Jugosalvije, a poslije i u Predsjedništvo ZAVNOBIH-a. Zanimljivo da je, Filipović čak u jednom četničkom proglasu iz početka 1944. godine upućenom Muslimanima proglašen žrtvom komunističke propagande. Mislim, da je to dovoljan pokazatelj koliko su u biti sve konfrontirane strane bile svjesne Filipovićevog uticaja na muslimansko stanovništvo“.
I Hoare slično vidi Filipovićevu ulogu u jačanju NOP-a, a njegova reputacija je bila od ključne važnosti u privlačenju Muslimana partizanskom pokretu, što su sve bili razlozi da bude imenovan na cijeli niz veoma odgovornih funkcija.
„Obnašao je niz veoma visokih dužnosti u NOP-u sve do kraja rata postajući i ministar šumarstva u vladi Tito-Šubašić koja je imenovana u martu 1945. Njegovo ime i reputacija pomogli su NOP-u da privuče i regrutuje veliki broj Muslimana tako da je Titu bilo od velike važnosti Filipovićeva prisutnost na najvišim mjestima u NOP-u“.
Sulejman Filipović bio je čovjek koji je u teško vrijeme donosio važne odluke, a njegova odluka da odbaci endehazijsku ideologiju i otvoreno se priključi antifašističkim snagama pomogla je da se Muslimani kao narod, masovno nađu na strani historijskih pobjednika.AJB.
