…u svom autorskom tekstu za Gardijan analizira uspon Turske na Bliskom istoku nakon pada režima Bašara al Asada u Siriji. Ističe da sunitska Ankara cilja da postane ključni igrač u turbulentnom regionu, čime zadaje udarac Iranu, ali i Izraelu i Saudijskoj Arabiji.
Pad režima Bašara al Asada u Siriji obilježava kraj iranskog „šiitskog polumjeseca“ (područje na Bliskom istoku u kojem većinsko stanovnišvo čine šiiti i/ili koje je pod iranskim uticajem i kontrolom, prim. prev.) i uspon turskog „punog mjeseca“.
Radi se o preoblikovanju geopolitičke konture od Afričkog roga pa do Levanta i Avganistana.
Podrška turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana sirijskim pobunjenicima doprinjela je da Ankara postane „regionalna centrala moći“ pod čijim se uticajem nalaze svi važni igrači regiona.
Turska je imala ključnu ulogu u iznenadnom trijumfu pobunjenika u Siriji. Operacija je sprovedena sa izuzetnim nedostatkom nasilnog razaranja koje je bilo karakteristično za dešavanja u Siriji tokom proteklih 13 godina. Turska je pobunjenicima obezbjedila obavještajne podatke, smjernice i političko pokriće.
U prvih par godina unutrašnjeg sukoba u Siriji mnoge države svijeta su nudile sporadičnu podršku opozicionim grupacijama, ali je najčvršća bila posvećenost Turske pobunjenicima u sjeverozapadnim enklavama blizu granice. Podrška nije blijedila ni usljed raznih primirja i zamrznutih frontova.
Rastegnutost Irana i njegova nemogućnost da pruži sredstva i ljudstvo usljed izraelskih napada na Hezbolah i iranske veze u Libanu i Siriji, pad Asadovog režima načinili su ne samo mogućim već i neminovnim.
U međuvremenu, zbog svoje preokupiranost ratom u Ukrajini Rusija je mogla da ponudi samo ograničenu pomoć Bašaru al Asadu.
Posljedice uspjeha Turske osjetiće se najvejrovatnije i u susjednom Iraku.
Turska je dugo održavala prisustvo u sjevernim dijelovima zemlje i sarađivala sa iračkim Kurdima u borbi protiv Radničke partije Kurdistana.
Uspon sunitske vlade u Siriji ojačao je turski uticaj u dijelovima Iraka gde suniti čine većinu i gde je dominirala šiitska milicija podržana od strane nakon pada Islamske države 2019.
Turske ambicije svakako nadilaze granice Sirije i Iraka i prostiru se širom Afrike, Kavkaza i Centralne Azije.
Četiri dana nakon pobjede pobunjenika u Siriji, Erdogan je uspešno izdejstvovao dogovor između Somalije i Etiopije, bliskih turskih saveznika, kako bi se smanjile tenzije između dvije zemlje zbog teritorijalnog spora.
Podrobna turska umješanost u Libiji, uključujući i vojnu pomoć za vladu priznatu od strane Ujedinjenih nacija, takođe obezbjeđuje njen uticaj nad Mediteranom na polju energije.
Uloga Ankare u Avganistanu je takođe rasla posljednjih godina, posebno nakon talibanskog preuzimanja vlasti 2021. kada je Turska počela da učvršćuje veze sa novim vlastima.
Turska je konsolidovala svoje prisustvo u Azerbejdžanu vojnom i diplomatskom podrškom Bakuu tokom eskalacije sukoba u Nagorno-Karabahu 2020. čime se postavila kao ključna figura na Kavkazu.
Turski uspon dosta komplikuje odnose moći u regionu, posebno za Saudijsku Arabiju i njene saveznike.
Za razliku od Irana čiji šiitski identitet od njega čini nesumnjivog rivala, sunitsko opredjeljenje Turaka predstavlja suptilniji i prodorniji izazov.
Rijad (glavni grad Saudijske Arabije) dugo je držao poziciju lidera sunitskih muslimana svijeta, prkoseći šiitskom uticaju Irana, ali Turska nadmoć ugrožava ovaj narativ, pružajući sunitsku alternativu za Zalivske monarhije.
Dodatno, za razliku od Irana koji se uzdaje u proksije poput Hezbolaha kako bi zadržao uticaj, Turska je svoj legitimitet stekla kroz direktnu podršku lokalnim sunitskim snagama i popularnim ciljevima kao što je Arapsko proljeće 2011.
Na taj način utvrđuje se turska pan-sunitska snaga, degradirajući saudijska nastojanja za vodstvom u regionu.
Rijad i Ujedinjene Arapske Emirate ova nova dinamika podsjeća na uspon islamističke vlade u Egiptu pod Muhamedom Morsijem 2012. koju je podržala Turska, što je podstaklo zalivske države da podrže vojni udar koji ga je zbacio.
Više od dvije decenije iranski šiitski polumesec predstavlja ambicije Teherana da dominira Bliskim istokom.
Prostirajući se od Teherana do Sredozemlja, ovaj koridor je dozvolio Iranu da projektuje svoju moć kroz proksije poput Hezbolaha i prijeti Izraelu i Saudijskoj Arabiji.
Do 2019. Iran je utvrdio svoju moć i uticaj nad Bagdadom, Damaskom, Bejrutom i Sanom, što je predstavljalo vrhunac regionalnog uticaja.
To je međutim dovelo do strategijskog preopterećivanja što je Teheran načinilo ranjivim za rastuću dominaciju Izraela i Turske.
Danas, iranski geostrateški polumjesec je u fazi raspada.
Pobunjenička pobeda u Siriji predstavlja prepreku kanalima koji povezuju Iran i Liban, odnosno Hezbolah, čija je dominacija u Libanu klimava usljed unutrašnjih problema i konstantnih vojnih pritisaka od strane Izraela.
Gubitak Irana je dobitak Turske, jer Damask polako postaje turski saveznik, nakon skoro polovine vijeka u kojoj je predstavljao važnog saveznika Teherana.
Međutim uspon Turske nije posljedica samo iranskog nazadovanja, već odražava agresivnu spoljnu politiku determinisanu ekonomskim i bezbjednosnim imperativima, kao što su kurdske prijetnje u Siriji i Iraku i fundamentalno drugačiji pristup regionalnim odnosima moći.
Turska strategija kombinuje vojnu intervenciju sa diplomatskim pristupom i ekonomskim ulaganjem, što nadjačava iranski strogo vjerski i ideološki pristup.
Turska dominacija na Bliskom istoku predstavlja brigu i za Zalivske i za Zapadne zemlje.
Za Saudijsku Arabiju, UAE i Izrael ona je novi regionalni rival.
Za Zapad, rastuća agresivnost Turske dovodi do zabrinutosti zbog islamističkih veza koje su neophodne kako bi konsolidovala svoju ključnu poziciju na Bliskom istoku.
Pitanje za aktere regiona nije više da li će Turska dominirati Bliskim istokom – već na koji način.
