Piše: Božidar Proročić savjetnik u Kulturno-ekonomskom centru Azerbejdžana
Prisilno raseljavanje u Azerbejdžanu posljedica je vojne agresije Jermenije i etničkog čišćenja sprovedenog na teritoriji Azerbejdžana početkom 1990-ih. Usljed sukoba više od milion Azerbejdžanaca prisilno je raseljeno iz svojih matičnih zemalja. Među njima se nalazilo stotine hiljada azerbejdžanskih izbjeglica iz Jermenije koji su potom dobili azerbejdžansko državljanstvo. Sva prisilno raseljena lica u Azerbejdžanu privremeno su smještena u više od 1600 punktova u 12 šatorskih kampova i u naseljima koja su se sastojala od teretnih vagona, poluizgrađenih zgrada i javnih objekata.
Ponovni pokušaj agresije od strane Jermenije prošle godine još jednom je ozbiljno uticao na živote stotina hiljada ljudi u Azerbejdžanu. 84 hiljade osoba bilo je primorano da privremeno napusti svoja mjesta boravka. Među njima su se nalazila interno raseljena lica koja su i prije toga pretrpjela tragediju prisilnog raseljavanja. Iako se većina tih ljudi vratila na svoja mjesta boravka zahvaljujući brzoj i efikasnoj reakciji vlade, 85 raseljenih porodica u regiji Tartar u Azerbejdžanu, koje su stradale od ciljanog artiljerijskog granatiranja civilnih objekata, još uvijek se nalaze u prihvatilištima.
Problem raseljenih osoba u Azerbejdžanu izdvaja se zbog nekoliko specifičnosti. Prva osobenost odnosi se na činjenicu da Azerbejdžan, kao zemlja sa nešto više od 10 miliona stanovnika (7 miliona tokom raseljenja), ima najveći broj raseljenih lica po glavi stanovnika na svijetu. Nadalje, za razliku od mnogih drugih zemalja koje se suočavaju sa problemom prisilnog raseljavanja, u Azerbejdžanu interno raseljena lica ne trpe diskriminaciju, već uživaju ista prava kao i ostali građani. Još jedna važna osobenost proističe iz toga što je Vlada Azerbejdžana, zahvaljujući značajnom ekonomskom rastu koji je nastupio početkom 2000-ih, preuzela punu odgovornost za poboljšanje životnih uslova IRL-a, uz istovremeno stimulisanje kontinuiranog angažmana međunarodnih organizacija. Azerbejdžan je uz pomoć razborite ekonomske politike doživio čudesnu transformaciju od zemlje primaoca humanitarne pomoći u zemlju donatora.
Vlada Azerbejdžana od 1998. godine sprovodi strategiju vezanu za poboljšanje životnih uslova prisilno raseljenog stanovništva preko socijalne pomoći, beneficija i izgradnje više od stotinu novih, kompaktnih i modernih stambenih područja za njihov privremeni boravak. Nacionalne vlasti uspjele su postići značajan napredak u poboljšanju životnih uslova prisilno raseljenog stanovništva eliminisanjem svih šatorskih kampova i sela sa teretnim vagonima i pružanjem privremenog smještaja u novoizgrađenim naseljima za 315.000 lica koja su do tada živjela u najtežim uslovima. Ovakvom politikom ne dovodi se u pitanje pravo na dobrovoljan, siguran i dostojanstven povratak koji se više od 25 godina zagovara u diplomatskim pregovorima za mirno rješavanje sukoba između Jermenije i Azerbejdžana.
Pravo na bezuslovan i siguran povratak azerbejdžanskog raseljenog stanovništva potvrđeno je desetinama rezolucija i odluka Generalne skupštine UN-a, Vijeća sigurnosti, OIC-a, PACE-a, OSCE-a, Evropskog suda za ljudska prava itd. Istovremeno, međunarodna stručna zajednica pohvalila je progresivne mjere Azerbejdžana za efikasnu pomoć raseljenom stanovništvu koje su postale obrazac uzornih praksi na ovom polju. UN-ov specijalni izvjestilac za ljudska prava raseljenih lica 2014. godine pohvalio je Vladu Azerbejdžana za njenu posvećenost pitanju internog raseljavanja i za preuzimanje primarne odgovornosti za zaštitu i pomoć interno raseljenim licima u oružanom sukobu i naznačio da „jednu od glavnih prepreka u potrazi za trajnim rješenjima za IRL u Azerbejdžanu predstavlja nepostojanje političkog rješenja za sukob u i oko regije Nagorno-Karabah Republike Azerbejdžan“. Posebno je pozvao međunarodnu zajednicu i sve zainteresirane strane da rade na postizanju mirnog rješenja sukoba, s ciljem potpunog vraćanja ljudskih prava interno raseljenim licima u Azerbejdžanu, posebno njihovog prava na dobrovoljni povratak u sigurnosti i dostojanstvu.
Glavni prioriteti Vlade Azerbejdžana nakon oslobađanja teritorija 2020. godine, poslije tri decenije duge okupacije, su uklanjanje mina i drugih neeksplodiranih ubojnih sredstava, obnavljanje gradova i drugih naselja koji su potpuno uništeni tokom sukoba i stvaranje potrebnih uslova za dobrovoljni, sigurni i dostojanstveni povratak IRL u njihove domove. Nažalost, ovaj proces još uvijek ometa odbijanje Jermenije da azerbejdžanskoj strani preda mape miniranih područja na nedavno oslobođenim teritorijama. Ovo je apsolutno neophodno kako bi se spasili ljudski životi i ubrzao postkonfliktni proces rehabilitacije i obnove. U periodu nakon potpisivanja trilateralne izjave o prestanku vojnih aktivnosti između Jerrmenije i Azerbejdžana prošlog novembra, više od stotinu građana Azerbejdžana stradalo je od eksplozija mina, među njima i raseljena lica koja su bila nestrprljiva da se vrate na oslobođene zemlje nakon tri decenije nasilnog razdvajanja, uprkos upozorenjima o opasnosti od mina na ovim teritorijama. Hiljade ljudi u Azerbejdžanu od početka sukoba stradalo je ili teško povrijeđeno usljed eksplozija mina.
Bez obzira na tvrdokornu poziciju Jermenije u pogledu razminiranja, koje je neophodno za obnovu teritorija potpuno devastiranih tridesetogodišnjom ilegalnom okupacijom, Vlada Azerbejdžana, dok čeka od međunarodne zajednice da izvrši neophodan pritisak na Jermeniju u cilju postizanja saradnje na uklanjanju humanitarnih posljedica ilegalnih aktivnosti u nekada okupiranim teritorijama Azerbejdžana, već je započela rad na razminiranju i obnovi na tom području kako bi se IRL-ima pružila mogućnost sigurnog i dostojanstvenog povratka. Uzimajući u obzir ogromne razmjere „velikog povratka“ u oslobođene zemlje, trenutno se proces realizuje kroz nekoliko pilot projekata. Sproveden je eksperimentalni projekat „Prvi korak“ koji je imao za svrhu prikupljanje potrebnih informacija neophodnih za povratak i reintegraciju u 10 sela regije Agdam. Projekat ima za cilj ispitivanje operativnih mehanizama koji su usmjereni na povratak i reintegraciju u oslobođenim zemljama. Pilot projekat će poslužiti kao model za budući proces korak-po-korak povratka koji će teći u skladu sa Vodećim načelima UN-a o interno raseljenim licima, osnovama konvencija o ljudskim pravima i najbolje primjenjivim praksama, uz aktivno učešće interno raseljenog stanovništva. Trenutno se sprovode i početna istraživanja kako bi se procijenio broj ljudi koji su spremni da se vrate u svoja bivša mjesta prebivališta.
Primijenit će se i uspješno iskustvo rehabilitacije i povratka u selo Jojug Marjanly, koje je osigurano od vojnih ciljanja od strane Jermenije nakon oslobađanja strateških pozicija od okupacije u aprilu 2016. godine. Jojug Marjanly predstavlja jedinstven projekat prvi put sproveden u Azerbejdžanu, koji je stvorio mogućnost povratka u rodne krajeve za 150 porodica nakon 23 godine.
Tridsetogodišnji rat na teritoriji Azerbejdžana je završen. Narod Azerbejdžana želi dugotrajni mir i prosperitet u regiji. Neophodno je preduzeti sve humanitarne mjere kako bi se ublažile patnje ljudi koje su uzrokovane sukobom i kako bi stranovništvo pogođeno ratnim razaranjima počelo da živi pristojno. Ljudi Azerbejdžana očekuju od međunarodne zajednice da podrži napore njihove zemlje koji su usmjereni prema održivom miru i prosperitetnoj budućnosti u regiji.
