Iranke su nekada mogle da budu na ulicama bez hidžaba i da nose liberalniju odjeću, kao što su mini-suknje i šortsevi. Ali isto tako, mnoge žene su odlučile da se oblače konzervativnije.
U Iranu, prije Islamske revolucije iz 1979., nije postojao strogi kodeks oblačenja kao što je aktuelni koji od žena zahtjeva, prema zakonu, da pokriju kosu i nose skromnu „islamsku” odjeću.
A kako je zapravo došlo do situacije da Iran od države u kojoj su žene slobodno studirale i nosile čak i mini suknje i uske farmerke postane država u kojoj su osuđene na hapšenje, pa i smrt ako se usude da ne nose hidžab?
Tokom 20-ih godina prošlog veka ženska prava u Iranu počela su da dobijaju prve obrise, obrazovanje je postalo besplatno i za dječake i za djevojčice. Dozvoljen je i upis žena na univerzitet. 1942. godine oformljena je čak i Iranska ženska partija koja se aktivno borila za prava dama.
Početkom 1963. žene su dobile pravo glasa na izborima, a zasluge za to pripisuju se Ašraf Pahlavi, sestri bliznakinji tadašnjeg iranskog šaha Mohameda Reza Pahlavija. Takođe, staronosna granica za brak pomjerena je sa 13 na 18 godina, žene su dobile mogućnost podnošenja zahtjeva za razvod, mogle su da se bore i za starateljstvo nad djecom… Do kasnih 70-ih nekoliko žena bilo je dio iranskog parlamenta, a stotine njih bilo je na položajima u lokalnim većima. Iranke su činile značaj dio radne snage.
Kada je riječ o odjeći, savremenim putevima krenuli su 1936. kada je pretposljednji iranski šah Reza Pahlavi 1936. sproveo u tom trenutku kontroverznu politiku – obavezno otkrivanje žena.
Dekret je poznat i kao Kashf-e hijab, a podrazumijevao je ukidanje svih vrsta islamskih velova, pa čak i mušku tradicionalnu odjeću. Šah je ohrabrivao Irance da nose evropsku i zapadnjačku odjeću, a sve sa ciljom da modernizuje zemlju i da poveća učešće žena u društvu, inspirisan primjerom Turske. Sve žene iz kraljevske porodice oblačile su se evropski, igrajući aktivnu ulogu u promjeni društvene svijesti.
Promene su uvođene postepeno kako bi se izbegli nemiri – u početku je samo četiri hiljade od 6,5 miliona Iranki izlazilo na javna mesta bez hidžaba, a to su uglavnom bile žene iz više klase, koje su obrazovane na Zapadu. Ipak, nisu sve žene rado prihvatile ovu promenu – u duboko tradicionalnom društvu mnoge su se i dalje držale hidžaba.
Zato je 1936. nenošenje hidžaba proglašeno zakonskom obavezom, a policiji je čak naređeno da ih fizički skinu sa svake žene kada je vide da ga nosi u javnosti. Puno žena je čak riješilo da ne napušta kuću uopšte, a zabilježeno je nekoliko slučajeva gdje su se žene ubile kako ne bi morale da skinu hidžab.
Reza je abdicirao sa trona 1941, a njegov sin i nasljednik Mohamed Reza Pahlavi rešio je da ide putem kompromisa – ženama je dao pravo na izbor i mogle su da se oblače kako god žele. Ipak, i tada je čador, tradicionalna ženska odeća u Iranu, smatran znakom zaostalosti, zatucanosti i bio je značajna prepreka prilikom uspona na društvenoj ljestvici. Čador i hidžab postali su oznaka klase – najčešće su ga nosile žene koje su poticale iz konzervativnih religioznih porodica sa ograničenim obrazovanjem.
Tokom 70-ih hidžab je postao simboličan znak protivljenja Pahlavijevom režimu i kao takvog, počele su da ga dobrovoljno nose čak i zaposlene žene srednje klase, što ranije nije bio slučaj. Ipak, nijedna od njih nije očekivala da će im revolucija donijeti povratak obaveznog nošenja niti su takav zakon željele da podrže.
Islamska revolucija iz januara 1979. promijenila je sve! Ona se vrtila oko jedne ideje: slobode. Bila je to žila kucavica koja je inspirisala ogroman broj žena da se suprotstave i pokažu šahu otpor. No, revolucija je već u februaru ugašena – slogani koji propagiraju islam zamijenili su natpise demonstranata, a od žena na mitinzima počeli su da traže da pokrivaju glave.
Potom je u februaru iste godine ajatolah (vrhunska vjerska titula u Iranu) zvanično preuzeo vlast, revolucija je završena, a u roku od nekoliko nedelja tamošnja stvarnost počela je da se mijenja iz korijena.
Počeo je napad na manjine, političku opoziciju i ženska prava. Manje od dvije nedelje poslije revolucije, u novinama su počele da se objavljuju najave proslava koje će se održati 8. marta, Međunarodnog dana žena. Ali 7. marta dekretom je određeno da žene imaju obavezu da nose hidžab u vladinim kancelarjima, odnosno kako je iranski vođa Homeini tada rekao da ne ulaze na radno mjesto “gole”.
Ono što je trebalo da bude proslava pretvorilo se u masovne proteste. U Teheranu se 8. marta ujutru okupilo desetine hiljada žena ispred kancelarije novog premijera, dok se još oko 3.000 njijh izašlo na proteste u vjerskom gradu Kom, gde je Homeini boravio. Na ulicama su se čuli povici: “Nismo imali revoluciju da bismo iši unazad”. Šest narednih dana žene su izlazile na ulice, uzimajući učešća u svom maršu za slobodu, boreći se da povrate svoju revoluciju. Na ulicama su ih napadali kontrademonstrantni noževima, kamenjem, ciglama, razbijenim staklom…
U jednom trenutku učinilo se da su protesti žena uspeli – samo nekoliko dana posle demonstracija Homeinijeve sporne izjave su povučene. No, ovaj prvi masovni, kolektivni otpor Islamskoj Republici postao je zadnji. Pre ranih 80-ih kada se pojačao nasilni udar režima na opoziciju, došlo je do kratkog procvata ženskih udruženja na radnim mestima, čak i ženskih komiteta u politici, pa i autonomnih ženskih organizacije koje su bile nezavisne od bilo koje partije.
No, već poslije jula 1980. stvari su počele da se pogoršavaju – opet je odlučeno da žene moraju da nose hidžab. Do 1981. postalo je obavezno da sve žene starije od 9 godine nose hidžab. Usledile su i druge promene – rodna segregacija na radnom mestu, školama, plažama i sportskim događajima, pa niz zakona koji regulišu razvode, strarteljstvo nad decom, nasledstvo, državljanastvo, naravno sve na štetu žena.
Danas stanje u ovoj zemlji, večno podeljenoj između želje za promjenama i modernizacijom i odbijanjem istih, svi znamo – tužno je, strašno i utjeruje strah u kosti.
