On u svojoj analizi, koja je dio prvog izvještaja novopokrenute “Opservatorije za Zapadni Balkan” američkog New Lines Instituta, navodi da su zemlje Zapadnog Balkana, odnosno zemlje bivše Jugoslavije koje su ostale izvan Evropske unije, te Albanija, su danas “nesređene kao i prije 22 godine, kada su zajednički napori SAD i EU doveli do konačnog rata u deceniji ratova”. On navodi da je u nekim osnovama region čak “znatno manje stabilan i siguran nego što je bio tada, s obzirom na tektonske pomake do kojih je došlo od tada”.
Ističe da ljudi u regionu pokazuju nedostatak vjere u vlastite vlade i budućnost u zemljama svog rođenja te ih napuštaju sve bržim tempom. POdsjeća na nedavne incidente na sjeveru Kosova u kojem su NATO vojnici povrijeđeni “u nasilju koje je izgledalo organizovano i koordinisano, što je dovelo do sumnje u ulogu Beograda”.
“Odgovor SAD i EU, međutim, stavio je krivicu na Prištinu, a ne na Beograd. U međuvremenu, u Beogradu”, ističe on, te dodaje da su u međuvremenu u Beogradu počele demonstracije podstaknute “gnjevom na vladu koja je bila previše paranoična i zaokupljena da bi prepoznala potrebu za ljudskim i političkim odgovorom na par masovnih pucnjava kakve Srbija nikada ranije nije imala”.
U Bosni i Hercegovini, “separatističko” rukovodstvo bh. entiteta Republike Srpske (RS) pod predsjednikom entiteta Miloradom Dodikom “dodatno je eskaliralo izazov za postojanje same države ubrzo nakon što su SAD izvršile pritisak na promjene izbornih pravila i struktura u korist nacionalističke stranke koju u potpunosti podržava članica EU i NATO-a Hrvatska”, piše Bassuener.
“Širom regiona, oni sa neispunjenim nacionalističkim planovima, bilo da su separatistički ili hegemonistički, imaju veći zamah i samopouzdanje nego što su imali od kada su se te iste agende sprovodile oružanim nasiljem. Što je još gore, ne samo da neki prikrivaju ove iredentističke akcije jezikom demokratije, već oni ljudi u regionu koji žele da žive u društvima zasnovanim na proklamovanim liberalnim vrednostima Zapada vide da su njihovi kapitali i vodstvo na strani neliberala i autokrata”, navodi on.
“Ovo pokazuje dubinu moralne rezignacije i često otvorenog cinizma koji su potpuno neskladni s temama vraćanja američkog vodstva i podržavanja demokratskih vrijednosti”, zaključuje Bassuener, te dodaje da je ovo postalo posebno evidentno od početka pokušaja Rusije da pokori Ukrajinu, “što je ubrzalo najveće transatlantsko jedinstvo u eri nakon Hladnog rata, prepuno evropskog priznanja potrebe za američkim sigurnosnim garancijama i deklarativnim obavezivanjem na demokratiju i ljudsko dostojanstvo”.
Bassuener zatim istražuje kako je došlo do ovakve situacije.
Kakav je bio pristup SAD-a prema Zapadnom Balkanu?
On objašnjava da je tokom više od 30 godina otkako je 1991. počeo prvi od pet postjugoslovenskih ratova stav Sjedinjenih Američkih Država bio da bi “Evropa trebala biti u stanju da se nosi sa time”.
Odstupanje od ovog stava počelo je tako što su SAD posredovale u Vašingtonskom sporazumu 1994. godine kako bi se poklopili interesi Republike Bosne i Hercegovine i hrvatskih vojnih snaga BiH protiv srpskih snaga, što je dovelo do posredovanja u Dejtonskom sporazumu. Navodi da je američko angažovanje zasnovano na vrijednostima dostiglo vrhunac u drugom mandatu Clintonove administracije, u vrijeme 78-dnevne NATO kampanje bombardovanja Srbije zbog aktivnosti na Kosovu.
Sveukupno, ratovi 1990-ih na prostoru bivše Jugoslavije ostavili su oko 130.000 mrtvih. Bassuener navodi da je, zajedno sa ratovima, genocidima i masovnim zločinima u vezi sa ljudskim pravima u istoj deceniji u Ruandi, Sijera Leoneu i Istočnom Timoru, “iskustvo neuspjeha politike na Balkanu” rezultiralo konceptom “odgovornosti za zaštitu”: da ljudi čije vlade ne žele da ih zaštite od grubih kršenja ljudskih prava ipak moraju biti zaštićeni.
“Nažalost, ubrzo je uslijedio 11. septembar i “globalni rat protiv terorizma”, koji je podredio vrijednosti, ali je također bacio mrlju na vojnu intervenciju pod vodstvom SAD-a u širem smislu”, navodi on.
Dalje objašnjava da je administracija Georgea W. Busha odvojila vremena da se direktno uključi u suočavanje sa izazovom u Makedoniji, te da su SAD i EU zajednički posredovale oko okončanja tog sukoba i potpisivanju Ohridskog okvirnog sporazuma. Također su SAD snažno podržale međunarodnog visokog predstavnika u BiH Paddya Ashdowna “u njegovim naporima na izgradnji države”, te su radile na stvaranju stanja koje bi omogućilo da Srbija prihvati nezavisnost Kosova.
Međutim, ističe da je “refleks ostao snažan da se prepusti političko vodstvo Evropskoj uniji, čija je zajednička vanjska i sigurnosna politika bila pod velikim utjecajem nejedinstva Unije i rezultirajuće nedjelotvornosti 1990-ih”.
Vrata za članstvo u EU i NATO-u otvorena su 1999. godine, neposredno nakon rata na Kosovu.
Navodi da je uspješno proširenje EU 2004. godine koje se poklopilo s proširenjem NATO-a dovelo do široko rasprostranjenog uvjerenja da će “povlačenje prema Briselu” potaknuti regiju da napreduje prema demokratskim normama i standardima, te da je samopouzdanje EU u svoju “normativnu moć” tada bilo na vrhuncu. U to vrijeme je, navodi, preovladavao optimizam u regionu, što se također vremenski poklopilo sa transatlantskim trenjama u vezi sa invazijom na Irak 2003. i sve većim crpljenjem vojnih resursa u Iraku i Afganistanu.
“Američka volja da EU prepusti liderstvo u regionu bila je u skladu sa željom EU da pokaže svoju sposobnost da djeluje”, objašnjava Bassuener.
Rezultat ovoga je bio prebacivanje uloge SAD-a u cijeloj regiji na podrđku vodstvu EU, navodi on, te dodaje da su problemi u ovom stavu ubrzo postali jasni širom regije, a da je u BiH “proces jačanja države naglo stao”.
Bassuener ističe da je nakon toga aktuelni predsjednik entiteta Republika Srpska, Milorad Dodik, koji je postao premijer entiteta početkom 2006. godine, počeo govoriti o održavanju referenduma, implicirajući da se radi o nezavisnosti RS. Kao rezultat toga, planovi za zatvaranje Ureda visokog predstavnika prebačeni su sa ciljanog datuma na set kriterija i uslova (“5+2”) 2008. godine.
Međutim, osnovna ideja politike koja je bila uspostavljena na vrhuncu optimizma, da će proces proširenja EU, koji se oslanja na samopokretanje aspirantskih članica, podstaći organski napredak i napredak u cijelom društvu, ostala je nepromijenjena. Ovo se zasnivalo na pretpostavci da su lideri bili reprezentativni i odgovorni i da su istinski željeli da se pridruže EU, što je bilo tačno u slučaju poziva za zemlje srednje i istočne Evrope iz 2004. godine koje su “kasnije postali glavobolja članicama EU, poput Mađarske i Poljske”.
Bassuener smatra da EU do danas nije pošteno procijenila rezultate ovog pristupa, a kamoli ga prilagodila situaciji, te da su tokom većeg dijela posljednje dvije decenije američki kreatori i implementatori politike i implementatori bili saputnici na ovom putu.
Ovo, prema njemu, predstavlja neuspjeh dvostranačke politike koji obuhvata Bushovu i Obaminu administraciju. Navodi da je Trumpova administracija prije pet godina izrazila otvorenost za politiku koju su vodili Vučić i tadašnji kosovski premijer Hašim Tači da podijele Kosovo duž reke Ibar. Tadašnja visoka predstavnica EU za vanjsku politiku Federica Mogherini usvojila je tu ideju, što je izazvalo glasne prigovore njemačke kancelarke Angele Merkel i duboke sumnje kod mnogih drugih manje glasnih država članica.
“Trumpova administracija, prateći Službu za spoljne poslove EU, prekinula je deceniju i po standardnu zapadnu praksu da se ne dopušta dovođenje u pitanje postojećih granica bivših jugoslovenskih republika. Na kraju, rezultat, dvije godine kasnije, bili su ekonomski aranžmani bez centralnog elementa: podjele. Ostatak regiona, na olakšanje mnogih, ostao je uglavnom van radara samog Trumpa”, navodi on.
Crna Gora i Sjeverna Makedonija pridružile su se NATO savezu 2017. i 2020. godine.
“Međutim, fleksibilnost zapadne politike bila je jasna, a nezadovoljni apetiti regionalnih elita vratili su se u prvi plan”, piše on.
Ističe da je američki predsjednik Joe Biden promovisao svoju kandidaturu za ovu poziciju navodeći da želi ispraviti štetu koju je Trumpovo predsjedništvo nanosilo društvenom tkivu zemlje i demokratskim institucijama vlasti, kao i globalnim odnosima SAD-a. Ovo je izazvalo nadu kod mnogih kritičara američke politike da će Bidenova administracija ponuditi priliku za resetovanje, počevši od sveobuhvatnog pregleda politike koji se poduzima u koordinaciji sa transatlantskim partnerima.
Zbog toga se, navodi, i rekalibracija politike na Zapadnom Balkanu u skladu sa fokusom nove administracije na rekonstrukciju saveza, odbranu i oživljavanje demokratije i borbu protiv korupcije činila izuzetno mogućom, a poklapanje ovoga s 25. godišnjicom Dejtonskog sporazuma u novembru 2020. godine pružilo je priliku da se pokuša izvesti takva politika
Odricanje progresa u zamjenu za pacifikaciju
Bassuener navodi da su brojni elementi nove američke administracije drugdje postali rano vidljivi i da to nije dobro nagovještavalo demokratski napredak u regiji. Ocjenjuje da se činilo da je sveobuhvatna žarišna tačka Bidenove početne vanjske politike rješavanje izazova koji predstavlja Kina, dok su druge regije, prijetnje i prilike, čak i one koje su blisko povezane s Kinom, stavljene na marginu. Na ovo se odrazilo i haotično povlačenje iz Afganistana u augustu 2021., kao i samit u Ženevi u junu 2021. sa ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom. Bidenov slogan “Amerika se vratila” bio je potkopan percepcijom mnogih saveznika, možda ponajviše Ujedinjenog Kraljevstva, da ih se ne tretira kao saveznike i partnere u procesu donošenja odluka koji je ubrzao povlačenje iz te zeme.
Bassuener smatra da, iako se ništa od toga nije direktno odnosilo na Zapadni Balkan, svi ovi faktori su uticali na regionalnu dinamiku.
“Politika State Departmenta Bidena i Blinkena prema Bosni pružila je prvi očigledan dokaz da regionalna politika ne samo da nije odražavala fundamentalno preispitivanje, već je demonstrirala kontinuitet s neskrivenim transakcijskim i amoralnim pristupom Trumpove administracije”, ističe on.
Ovu tvrdnju potrkrijepljuje nizom primjera, navodećo da su SAD isprva zajedno s EU vršile pritisak na politički dogovor o promjeni izbornog zakona “kako bi se udovoljilo zahtjevima lokalnog ogranka nacionalističke Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) koja vlada u Hrvatskoj, a koji je bojkotirao proces formiranja vlasti u entitetu Federaciji Bosne i Hercegovine”.
Navodi da je test ovog aranžmana bio “dogovor zaključen između HDZ-a BiH i Bošnjačke nacionalističke Stranke za demokratsko djelovanje (SDA) u junu 2020. o podjeli vlasti u Mostaru, prije nego što je Bidenova administracija preuzela dužnost”.
“Kada EU-SAD pregovori s političkim strankama u BiH nisu uspjeli postići dogovor, SAD su natjerale međunarodnog visokog predstavnika Christiana Schmidta da izmijeni izborni zakon i ustav Federacije čim su se biračka mjesta zatvorila za opšte izbore 2. oktobra 2022., kako bi se postigao željeni efekat: da bi se ispunili zahtjevi HDZ-a BiH da pravila uvećaju relativnu hrvatsku (a samim tim i vlastitu) moć u Domovima naroda u kantonalnim skupštinama – i stoga prenesu ovu pojačanu vlast na vladu Federacije i vlade na državnom nivou”, kako interpretira Bassuener Schmidtove odluke.
Međutim, ističe da je upravo ova intervencija “dala SDA brojke da ometa formiranje vlasti na način na koji je HDZ radio u prethodnom mandatu”.
Dalje podsjeća da je visoki predstavnik u aprilu nametnuo još promjena kako bi Vladi Federacije, koju čine HDZ i Trojka omogućilo da formiraju vladu, te da je ova konstelacija, uz dodatak Dodikovog Nezavisnog saveza socijaldemokrata, formirala koalicionu vladu na državnom nivou.
Obrazloženje koje su ponudili američki zvaničnici bilo je da se osigura funkcionalnost FBiH, čime bi se omogućio i napredak ka članstvu u EU.
“Ovaj način razmišljanja je prvi put bio prikazan prije više od deset godina u frazi “jedna država, dva entiteta, tri konstitutivna naroda”; ona je ostala standardna postavka za State Department, koji je godinama tražio “reformu Federacije”, ne uviđajući fundamentalnu manu Daytona u asimetričnoj strukturi zemlje”, smatra Bassuener.
On zaključuje da je došlo do promjene mentaliteta među američkim zvaničnicima u protekloj deceniji, te da se nametnuo stav da je najbolje što se može učiniti upravljanje krizama, a ne preuzimanje težeg zadatka pokušaja njihovog rješavanja.
“Čini se da se ovaj defetizam odražava u smjeru u kojem je politika krenula prema Zapadnom Balkanu pod State Departmentom Bidena i Blinkena”, zaključuje, te dodaje da je sada preovladavajući konzervativni način razmišljanja zasnovan na zaključku da je region “inherentno i nepopravljivo plemenski” i da se samo može djelovati u tom okviru.
“Washington sve više tretira BiH kao hrvatsko-srpski kondominijum”
Međutim, kao posljedicu ovog pristupa navodi politiku koja slijedi nacionalističke i hegemonističke agende u i prema regiji.
“Ko su glavni korisnici ove politike? To su zemlje sa većom moći, koje su imale hegemonističke agende u ratovima 1990-ih”, navodi Bassuener. “Prije svega Vučićeva Srbija, sa svojom de facto regionalnom politikom Srpski svijet, analogom Ruskom svijetu, koja vidi susjednu Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i naravno Kosovo (koje ostaje nepriznato od Beograda) kao oblasti legitimne srpske politike i konačno dominacije baziranu na etničkom srpskom stanovništvu”.
Mađutim, Bassuener dodaje da i članica EU i NATO-a Hrvatska “također ima hegemonističke planove prema BiH”, te da je “iskoristila svoju deceniju pripadnosti ovim klubovima da sa sve većim fokusom i energijom nastavi svoju grabežljivu etničku agendu podržavajući napore HDZ-a BiH da dalje “konfederalizira” zemlju”.
Prema Bassueneru, čini se da “Washington sve više tretira BiH kao hrvatsko-srpski kondominijum”, što izaziva ljutnju kog građana koji se ne uklapaju u okvire “konstitutivnih naroda”, kao i kod Bošnjaka.
Način na kojem se radi na “pomirenju” promijenjen
Bassuener navodi da američki zvaničnici redovno iznose varijacije mantre o aspiracijama i destinacijama, a ne strategije per se, kao i argument da je politika zapravo nepromijenjena u odnosu na ono što je postalo dvostranački standard od završetka rata na Kosovu 1999. godine.
To uključuje integraciju regiona u EU, članstvo u NATO-u za one zemlje koje to žele, i “regionalno pomirenje”, kao i vladavinu prava, što uključuje borbu protiv korupcije koju je posebno Biden naveo kao glavni cilj administracije u regiji.
Ništa od ovoga samo po sebi nije sporno, ali je prema Bassueneru način na koji se radi na tom “pomirenju” pokazuje da se nešto zaista promijenilo od sredine 2000-ih.
Otvoreni Balkan, inicijativa koju zagovaraju Vučić i Rama, a koja trenutno uključuje njihove zemlje plus Sjevernu Makedoniju, bila je sporna unutarpolitička tema i u Crnoj Gori i u BiH, i to upravo zbog centralne uloge Srbije u planu.
Otvoreni Balkan također zagovara američki State Department, iako ne univerzalno u svojim redovima ili u Vijeću za nacionalnu sigurnost, kao potencijalno pružanje daljih ekonomskih veza i smanjenje trgovinskih frikcija.
“Ali imajući u vidu regionalni položaj Srbije, u Podgorici, Prištini i Sarajevu ga doživljavaju kao nasmijano ekonomsko lice agende Srpskog sveta, koja je sama po sebi rebrendiranje vizije Velike Srbije iz 1990-ih”, navodi Bassuener.
On također ovo vidi kao dokaz za regionalnu politiku SAD-a koja je “fokusirana na Beograd”, te dodaje da se ova inicijativa također se u mnogim evropskim prijestolnicama smatra suprotnom već postojećem Berlinskom procesu.
Dalje navodi primjer Ohridskog sporazuma o normalizaciji između Srbije i Kosova kao “okvir pomirenja koji predviđaju američki zvaničnici”. Navodi da je aranžman od samog početka bio opterećen, i fokusiran na uspostavljanje ranije dogovorene Zajednice opština sa srpskom većinom.
Beograd “ključan u računici Washingtona”
Opisuje sukobe na sjeveru Kosova krajem maja u kojima su NATO vojnici povrijeđeni, te da su SAD i EU kao odgovor na to “efektivno sankcionisale Kosovo zbog “iniciranja” serije događaja”.
Ističe također da su tokom svjedočenja na Capitol Hillu u maju savjetnik State Departmenta Derek Chollet i zamjenik pomoćnika državnog sekretara Gabriel Escobar u više navrata “izbjegavali kritike na račun Vučićeve vlade”.
“Nije bilo direktnih javnih kritika Srpskog svijeta od američkih zvaničnika, a još u junu je američki ambasador Christopher Hill Vučića naveo kao partnera, ali je postavio pitanje da li Kurti jeste”, navodi on.
“Teško je pobjeći od zaključka da je Beograd toliko ključan u računici Washingtona da nije voljan da ulazi u rizike, čak ni po pitanju centralnih tema Bidenove vanjske politike, kao što su korupcija i demokratija”, navodi Bassuener.
Međutim, navodi da s obzirom na Vučićev pozicija Vučićeve vlade u odnosu na Zapad izgleda jača nego što je bila početkom 2022. godine, i to “uprkos tome što nije došlo do suštinske promene u politici Srbije prema Moskvi ili regionu”.
“Ideja o geopolitičkom “pomjeranju Srbije” izgleda ostaje glavna nagrada u regionalnoj politici Washingtona, uprkos nedostatku dokaza da je to ikada funkcionisalo”, smatra on.
Ističe da je upravo napad Rusije na Ukrajinu rezultirala ubrzanjem već odlučene putanje politike.
“Čini se da je ta politika odlučnost da se nedovršeni poslovi na Zapadnom Balkanu rješavaju tako što će se oni, barem na privremenoj osnovi, rješavati u korist jačih strana oslanjajući se na slabije strane”, smatra on, te dodaje da je to posebno očigledno sada na Kosovu, ali i u BiH i Sjevernoj Makedoniji, koja je pod pritiskom da donese ustavne amandmane nakon što je Bugarska ometala pokretanje pregovora o članstvu u EU.
Uticaj i poruka ove politike
Bassuener navodi da na prvi pogled logika da bi Evropa trebalo da bude u stanju da se nosi sa izazovima u obezbjeđivanju trajnog mira, vladavine prava, demokratskih standarda i ljudskog dostojanstva u regionu izgleda razumna, ali da ipak “postoji 20 godina akumuliranih dokaza da to nije slučaj”.
“Teologija proširenja EU, ukorijenjena uvođenjem članica u “veliki prasak” iz 2004., uključuje premisu da bi njena vlastita meka moć trebala pokretati napredak ka njenim normama i članstvu – i, shodno tome, da poslijeratni alati za provedbu (npr. Ured Visokog Predstavnik i snage EU za odvraćanje pod pokroviteljstvom NATO-a, EUFOR, u Bosni) ne samo da su suvišni nego su zapravo štetni”, zaključuje on.
Dodaje da, kada se kombinuje sa stavom Sjedinjenih Država, utvrđenim u Pentagonu, da bi EU koja je preuzela misiju odvraćanja u BiH trebala i da preuzme vodstvo u njenom pojačavanju, dovela do “paralize koja služi retrogradne neispunjene agende u regionu”.
“Ljudi u regionu prihvatili su poruku ko je pravi partner Zapada: lideri ovih zemalja, bez obzira na njihove prekršaje protiv demokratskih normi. Građani mogu ili da se pridruže ili mogu izabrati da odu. Nikada nije postojala velika vjera u EU kao političkog aktera kao takvog, već kao donatora dubokog džepa i poželjnu adresu. Za razliku od EU, koja vjeruje da ima kredibilitet zbog onoga što jeste, rezidualni američki kredibilitet je do sada bio značajan, zbog onoga što je ranije činila, 1990-ih i prve polovine sljedeće decenije”, objašnjava Bassuener.
Ovdje konkretno govori o snazi koju su tada pokazivale SAD i spremnost da se ta snaga iskoristi, što je, prema njemu, bio “temelj poslijeratnog napretka”. Međutim, ističe da se trenutno američki moralni i politički kredibilitet “uništava u regiji” i da sve više postaje popularna percepcija “lakoumnosti i licemjerja” SAD-a.
“Teško je prepoznati kako sadašnji pristup SAD-a Zapadnom Balkanu dovodi u nepovoljniji položaj Rusiju (ili Kinu), a kamoli da jača vanjsku politiku koja je zvanično zasnovana na unapređenju demokratije i borbi protiv korupcije, između ostalog”, navodi on.
Potrebno “hitno resetovanje”
Bassuener ističe da je preostalo vremena za reviziju i ponovno kalibriranje politike koja ne uspijeva u postizanju glavnih ciljeva SAD-a i koja bi osigurala spriječavanje potencijalnog ponovnog sukoba u najgorem slučaju.
“SAD i širi Zapad ne mogu kontrolirati svu unutrašnju i regionalnu dinamiku, ali mogu radikalno promijeniti trenutnu strukturu poticaja i osjećaj za moguće kako za lidere tako i za građane”, smatra on, navodeći da je to bio slučaj prije 20 godina, u vremenu “relativnog optimizma i napretka” u regionu.
Smatra da je, uprkos ozbiljnoj napetosti i nedavnom nasilju na Kosovu, Bosna i Hercegovina “centralni reaktor sukoba na Zapadnom Balkanu”.
“Kada bi se građani zemlje osjećali sigurno i oslobođeni prijetnji povratkom nasilja, rasparčavanja ili potčinjavanja (od vanjskih ili unutrašnjih aktera), tada bi domaći i regionalni napredak ponovo bio moguć”, smatra on.
Upozorava da je nedostatak volje da se kredibilno odvrati od primjene sile prinude ili odbrani napredak postignut u periodu izgradnje države, prvenstveno zbog pristupa definiranog proširenjem EU, “otvorio vrata unutrašnjoj destabilizaciji i iridentističkim agendama i u Beogradu i u Zagrebu”, te da taj apetit u slučaju Beograda “nije ograničen samo na BiH”.
Bassuener insistira da bi prvi korak u regionalnom resetovanju politike trebao biti raspoređivanje dovoljno snaga za odvraćanje u BiH, po mogućnosti uključujući američke snage pod okriljem NATO-a, i to “počevši od Brčkog, što je prekidač ambicija nezavisnosti Republike Srpske”.
Dalje navodi da samit NATO-a u julu 2023. godine “ne samo da nije uspio, već je izjava ukazala na kontinuiranu sposobnost Hrvatske da usmjerava kolektivnu politiku prema svojim nacionalističkim ciljevima u BiH”.
“Prije ili kasnije, ova putanja će se završiti na lošem mjestu – u nasilju, sa nepovratnim posljedicama. Washington i dalje ističe svoju vodeću ulogu u sprječavanju takve mogućnosti”, navodi na kraju.
