Najočuvanije evropsko neolitsko naselje obično se naziva škotskom Pompejom i jedan je od najvažnijih istorijskih spomenika na Starom kontinentu.
Zime, 1850. godine, velika oluja je pogodila Orknijska ostrva. Kombinacija vetra i ekstremno visoke plime je tom prilikom skinula veliki dio trave s humke koja je do tada bila poznata pod nazivom Skerrabra. Tom prilikom je otkriveno mnogo kamenih zgrada. Nesvakidašnja pojava je zainteresovala Vilijama Vata od Skaila, koji je započeo iskopavanje ovog lokaliteta.
Kasnije, 1868. godine, nakon što su pronašli ostatke četiri drevne kuće, rad na lokalitetu Skerrabra je napušten. Naselja su ostala u istom stanju sve do 1925. godine, kada je još jedna oluja oštetila prethodno iskopane strukture. Oko obale je izgrađen zid kako bi se sačuvali ovi ostaci, ali je tokom građevinskih radova otkriveno više drevnih građevina.
Istraživanja
Dalja iskopavanja, sprovedena između 1928. i 1930. godine, otkrila su stambeni dio koji vidimo danas. U to vrijeme, mislilo se da naselje potiče iz gvozdenog doba, koje datira oko 500. godina prije nove ere, ali to nije bio slučaj. Datiranje ugljenikom je u istraživanjima ranih 70-ih godina potvrdilo da naselje potiče iz kasnog neolita, između 3200. i 2200. godina prije nove ere, a da je proces naseljavanja trajao oko 600 godina.
Zidovi ovog drevnog sela su, srećom, opstali do danas. Zbog zaštite koju pruža pesak, koji je pokrivao naselje duže od četiri hiljade godina, sadržaj ovih kuća je nevjerovatno dobro očuvan. Zidovi i struktura ulica su još uvijek postojani i pokriveni orginalnim kamenim pločama, a unutrašnji dijelovi svake kuće daju nenadmašen uvid u život neolitskog perioda. Svaka kuća ima isti neolitski dizajn – veliku četvrtastu sobu s kaminom, krevet s obju strana i komode na zidovima naspram vrata.
Ipak, jedan od najvažnijih evropskih spomenika je pod stalnom prijetnjom primorske erozije i naleta pijeska i mora. Pored toga, sve veći broj posjetilaca nanosi štetu drevnom naselju. Kako bi se spomenik očuvao, preduzimaju se brojni koraci, a ovaj grad se već nalazi na Uneskovoj listi svijetske kulturne baštine, piše “National geographic“
